Заданні і практыкаванні па тэме “Прыметнік” (6 клас)

Заданні і практыкаванні па тэме “Прыметнік” (6 клас)

Прыметнік як часціна мовы

1. Выбарачнае пісьмо. Выпішыце з тэксту прыметнікі.

Нашы людзі, як і твае бацька і маці, як твае дзяды, прадзеды і прапрадзеды – шчырыя, сумленныя і мудрыя. Мы – вялікі і старажытны народ – мудры і светлы, чысты і даверлівы, зычлівы і дабрадушны, памяркоўны і разважлівы. Кожны з нас мае радасць ганарыцца, што належыць менавіта да такога народа і такой зямлі.

Паводле Я. Сіпакова

Адказ. Шчырыя, сумленныя, мудрыя, вялікі, старажытны, мудры, светлы, чысты, даверлівы, зычлівы, дабрадушны, памяркоўны, разважлівы.

2. Прыгадаць назвы беларускіх зёлак, спалучыць іх з прыметнікамі, са словазлучэннямі скласці сказы.

Напрыклад, валяр’ян (заспакаяльны), першацвет (вясенні), багун (балотны), шыпшына (ружовая), крапіва (пякучая), дзьмухавец (ярка-жоўты).

3. Пазнайце прадмет побыту беларусаў па прыметніках з назоўнікамі.
4. Плоскія і круглыя камяні, драўляная ручка, круглая адтуліна, ручны млын. (Жорны.)
5. Духмяны хлеб, шырокая бочачка, хваёвыя і дубовыя клёпкі. (Дзяжа.)
6. Высокая гліняная пасудзіна, выпуклыя бакі. (Збан.)
7. Паўкруглая пасудзіна-пляцёнка, гнуткія пруты, акораныя і неакораныя дубцы. (Кош.)
8. Доўгае вузкае стальное палатно, металічнае кальцо, цвёрды клінок, драўляная ручка. (Каса.)
9. Шырокая дошка, высокія ножкі, прамавугольная, квадратная ці круглая форма. (Стол.)
10. Уставіць у прыказкі прапушчаныя прыметнікі.

Свая хатка – (родная) матка, а (чужая) – мачыха.

Няма (смачнейшай) вадзіцы, як з (роднай) крыніцы.

(Чужая) хата горш за ката.

З (роднага) боку і варона (мілая).

На (добрай) зямлі (добрая) надзея.

(Далёкая) старана без ветру сушыць.

5. Фразеалагічныя загадкі.
6. Пра чалавека, які сваімі паводзінамі ці знешнім выглядам непадобны да іншых, гавораць … (белая) варона.
7. Пра чалавека, які маскіруе свае нядобрыя намеры ці дзеянні, крывадушны, кажуць … воўк у (авечай) скуры.
8. Прытворна шкадаваць, няшчыра скардзіцца – ліць...(кракадзілавы) слёзы.
9. Гаворка ідзе пра паўтор аднаго і таго ж пачатку – казка пра…(белага) бычка.
10. Пра чалавека, які вельмі многа і часта плача, кажуць, што ў яго вочы на…(мокрым) месцы.
11. Прыветлівы і гасцінны беларус-гаспадар заўсёды сустракае гасцей… з (распрасцёртымі) рукамі.
12. Чалавек, калі ён вельмі здзіўлены, уражаны, робіць…(вялікія) вочы.
13. Пра чалавека, які паўтарае тое, што ўжо сказана кім-небудзь іншым, беларусы скажуць, што ён … спявае з (чужога) голасу.
14. Пра чалавека, які маскіруе сваё незадавальненне, непрыемнасці знешнім спакоем, весялосцю, у народзе скажуць…(вясёлая) міна пры (дрэннай) гульні.

Якасныя, адносныя і прыналежныя прыметнікі

З прапанаваных тэкстаў у адзін слупок выпісаць якасныя прыметнікі, у другі – адносныя, у трэці – прыналежныя.

1. Беларускі ручнік адносіцца да тых прадметаў народнага мастацтва, якія належаць і мінуламу, і сучаснасці. Дык што ж гэта за незвычайная рэч, без якой нельга было і кроку ступіць? Якую таямніцу душы ўкладвалі ў яго жаночыя рукі, якія ткалі доўгімі зімовымі вечарамі? Якім зместам напаўнялі яны белую дарогу, упрыгожваючы мудрагелістым арнаментам? Што за свяшчэнныя веды перадаваліся ад бабулі да ўнучкі?

Паводле В. Фадзеевай

2. Вы бачылі, як цвіце лён? Блакітным морам далёка, аж за небакрай, разліваецца ён за вёскаю. …Ткалі найчасцей з лёну. На чарадзейных кроснах ткалася ўсё: ад грубага зрэб’я да тонкага кужалю. І сёння яшчэ ў вясковай хаце можна ўбачыць скарб, вытканы на кроснах. Вочы разбягаюцца ад стракатай прыгажосці посцілак, абрусаў і ручнікоў. У іх – жыццё, натхненне, душа таленавітых майстрых.

Паводле М. Маляўкі

       - Чаму ты не арэш?

• Бо малы!
• А чаму штаны кароткія?
• Бо бацькавы!

Народны жарт

Адказ.

Ступені параўнання якасных прыметнікаў, іх утварэнне і правапіс

Выпішы прыметнікі, якія ўжыты ў форме найвышэйшай ступені параўнання.

Любая Радзіма! Вельмі шаноўная мая Беларусь! Маці наша родная – усіх нас разам і кожнага паасобку! Нізка схіляюся перад табою ў пашане ўжо толькі за тое, што ты заўсёды была, заўсёды ёсць і будзеш. І калі думаеш пра цябе, і калі часам забываешся – ты спрадвеку з намі. Твае лугі – самыя духмяныя, твае аблокі – самыя высокія, твае вятры – самыя ласкавыя, твае крыніцы – самыя чыстыя, твае лясы – самыя прыгожыя, твае людзі – самыя добрыя…

Паводле Я. Сіпакова

Адказ. Самыя духмяныя, самыя высокія, самыя ласкавыя, самыя чыстыя, самыя прыгожыя, самыя добрыя.

Скланенне якасных і адносных прыметнікаў

1. Выпішы са сказа прыметнікі разам з назоўнікамі, да якіх яны адносяцца. Абазнач лік, род, склон прыметнікаў.

Ляльнік – свята заклікання вясны ў гонар багіні Лады (Лялі). Ляля ўяўляецца беларусамі ў выглядзе маладзенькай дзяўчыны.

Дзяўчаты на лузе выбіралі самую прыгожую сяброўку, апраналі ў белую кашулю, упрыгожвалі зялёнымі галінкамі, вянком з кветак і саджалі сярод малочных пачастункаў (масла, яйкі, сыр і інш.). Ля ног Лялі ляжаць вянкі з зелені, адпаведна ліку дзяўчат з карагода.                

Паводле А. Лозкі

Адказ.

Маладзенькай дзяўчыны – адз.л., ж.р., Р.скл.

Самую прыгожую сяброўку - адз.л., ж.р., В.скл.

Белую кашулю - адз.л., ж.р., В.скл.

Зялёнымі галінкамі – мн.л., Т.скл.

Малочных пачастункаў – мн.л., Р.скл.

2. Узнаві тэкст, падабраўшы адпаведныя прыметнікі са слоў для даведкі. Дапасуй прыметнікі да назоўнікаў у тэксце.
3. Калі б мы маглі перанесціся ў Мінск …….. стагоддзя, то ўбачылі б на беразе Свіслачы …….. пляцоўку, адгароджаную ……… тынам ад …….. лесу. У цэнтры пляцоўкі пануе …….. дуб у чатыры абхваты. Дрэва лічаць ………… і называюць Волатам. На яго ……..голлі развешаны ………… стужкі і вышытыя ручнікі. Справа ад дуба з ……… камянёў слупком выкладзена вогнішча-зніч. Гэта Агонь або Жыжа. Але самая ……… ўвага тут каменю. Яго імя Дзед ці Стары. Дубу, агню і каменю нясуць людзі ахвяраванні, просяць адвесці бяду, пазбавіць ад хваробы.

 Паводле Э. Ляўкова

Словы для даведкі: невялікі, мінулы, глухі, высокі, ніжні, стары, свяшчэнны, вялікі, стракаты, невялікі.

Адказ. Калі б мы маглі перанесціся ў Мінск мінулага стагоддзя, то ўбачылі б на беразе Свіслачы невялікую пляцоўку, адгароджаную высокім тынам ад глухога лесу. У цэнтры пляцоўкі пануе стары дуб у чатыры абхваты. Дрэва лічаць свяшчэнным і называюць Волатам. На яго ніжнім голлі развешаны стракатыя стужкі і вышытыя ручнікі. Справа ад дуба з невялікіх камянёў слупком выкладзена вогнішча-зніч. Гэта Агонь або Жыжа. Але самая вялікая ўвага тут каменю. Яго імя Дзед ці Стары. Дубу, агню і каменю нясуць людзі ахвяраванні, просяць адвесці бяду, пазбавіць ад хваробы.

2. Паўз дарогі і рачулкі, ускрай палеткаў і ў ……… гушчарах, уткнуўшыся ў зямлю, ляжаць ……….. валуны.

Гэта толькі на першы погляд здаецца, што камяні – ………. маўчуны. Аднак калі разумееш іх мову, то камяні могуць шмат паведаміць  пра сваю ………. , ………… гісторыю, пра мінулае нашага краю. Валуны – часцінка ………… прыроды. Яны ж – фрагмент нашай гісторыі. Іншы раз незразумела, дзе канчаецца прырода і пачынаецца гісторыя.

Паводле Э. Ляўкова

Словы для даведкі: замшэлы, лясны, даўні, зацяты, беларускі, шматвяковы.

Адказ. Паўз дарогі і рачулкі, ускрай палеткаў і ў лясных гушчарах, уткнуўшыся ў зямлю, ляжаць замшэлыя валуны.

Гэта толькі на першы погляд здаецца, што камяні – зацятыя маўчуны. Аднак калі разумееш іх мову, то камяні могуць паведаміць шмат цікавага пра сваю даўнюю, шматвяковую гісторыю, пра мінулае нашага краю. Валуны – часцінка беларускай прыроды. Яны ж – фрагмент нашай гісторыі. Іншы раз незразумела, дзе канчаецца прырода і пачынаецца гісторыя.

Скланенне прыметнікаў у множным ліку

Спішы тэкст, раскрываючы дужкі, пастаў прыметнікі ў адпаведным склоне. Падкрэслі прыметнікі ў множным ліку.

Калыска – (дзіцячы) ложак. Рабілі яе з дошак і (драўляны) рэечак. Плялі яшчэ з дубцоў лазы і ракіты, з (моцны) (хваёвы) карэньчыкаў. Падвешвалі на чатырох почапках да столі ці да жэрдкі, якая адным канцом мацавалася да бэлькі. (Лёгкі) штуршок – і калыска плавала ў хаце, як (чароўны) лодка. Пад ветразем калыханкі плыла калыска ў  (светлы) сны, і дзіця спакойна, без плачу, засынала.

Паводле М. Маляўкі

Адказ. Калыска – дзіцячы ложак. Рабілі яе з дошак і драўляных рэечак. Плялі яшчэ з дубцоў лазы і ракіты, з моцных хваёвых карэньчыкаў. Падвешвалі на чатырох почапках да столі ці да жэрдкі, якая адным канцом мацавалася да бэлькі. Лёгкі штуршок – і калыска плавала ў хаце, як чароўная лодка. Пад ветразем калыханкі плыла калыска ў светлыя сны, і дзіця спакойна, без плачу, засынала.

Прыметнікі з суфіксамі ацэнкі, сфера іх ужывання, правапіс

Праца ў групах

1. З тэксту на картцы № 1 выпiшыце прыметнiкi з суфiксамi ацэнкi, пазначце гэтыя суфiксы i вызначце, якое ацэначнае значэнне яны надаюць словам.
2. З набору картак выберыце тую, змест якой суадносiцца з тэкстам карткi № 1. Выкарыстоўваючы матэрыял картак, падрыхтуйце паведамленне пра тое свята цi абрад, пра якiя iшла размова ў тэкстах.

Картка № 1 (для групы № 1)

Ой, па мосціку, па залатому, Каляда!

Ой, стучаць, бяжыць калядоўнічкі,

Ой, пытаюцца да новага двору:

- А ў каго, у каго ты, двор новенькі,

- Двор ты новенькі, сад вішнёвенькі?

Картка № 1 (для групы № 2)

А ўзяў ён ключы залатыя,

Адамкнуў зямлю сырусенькую,

Пусцiў расу цяплюсенькую.

На Белую Русь i на ўвесь свет…

Картка № 1 (для групы № 3)

Павядзём куста

Пад гай зеляненькi.

Сустрэне нас казак,

Казак маладзенькi…

Набор картак (аднолькавы для ўсіх груп)

Тэкст № 1

Сёмуха

Сёмуха – язычнiцкае свята, у якiм праглядаецца культ продкаў i раслiннасці. Звычайна на другi дзень Сёмухi на Пiншчыне адзначалi свята Куста,  вадзiлi «куста». «Апраналi» дяўчыну ў зялёныя галiнкi дрэў i вялi па вёсцы з песнямi. Абрад i песнi былi накiраваны на садзейнiчанне ўрадлiвасцi зямлi i лепшай долi чалавека. На выгане ўкопвалi зялёнае дрэва з рознакаляровымi стужкамi, ладзiлi гульнi, танцы.              

Паводле А. Лозкі

Тэкст № 2

Юрый

Юрый – даўняе земляробчае свята першага выгану кароў. Юрый – апякун жывёлы, земляробства. Статак выганялi вербнай галiнкай на “юраўскую расу”, шапталi замовы, абкурвалi кароў купальскiмі зёлкамi. З пастухамi праводзiлi абрадавыя частаваннi. Вечарам спявалi песнi пра тое, як Юрый адмыкае зямлю ключамi, выпускае расу i вясну, вадзiлi карагоды. Са святам звязана шмат прыкмет: як дождж на Юр’ я, то будзе хлеб, як на Юр’я пагода, то на грэчку няўрода.                                                                             

Паводле А. Лозкі

Тэкст № 3

Калядаванне

Звычай калядаваць існуе ў нашым народзе спрадвеку і заключаецца ў тым, што моладзь і мужчыны сярэдніх гадоў збіраюцца групамі, бяруць з сабою музыканта і, пераходзячы з хаты ў хату, распяваюць песні, выказваюць пажаданні кожнаму гаспадару. У кожнай сялянскай сям’і для калядоўшчыкаў пякуць асобныя невялікія булкі хлеба, пірагі, даюць сала, каўбасу, а падчас і грошы. Адпусціць іх без нічога ніхто не адважваецца, і кожны гаспадар абавязкова павінен што-небудзь даць, інакш калядоўшчыкі нагавораць яму вострых жартаў і стануць пець з’едлівыя песні.                             

Паводле А. Лозкі

Адказы.

Група № 1. Новенькі, вішнёвенькі (значэнне ласкальнасці); тэкст № 3.

Група № 2. Сырусенькую, цяплюсенькую (значэнне ласкальнасці); тэкст № 2.

Група № 3. Зеляненькі, маладзенькі (значэнне ласкальнасці); тэкст № 1.

Прыметнікі з суфіксам -ск-, іх правапіс

Спішы сказы. Пры гэтым замест назоўнікаў, што ў дужках, запішы ўтвораныя ад іх з дапамогай суфікса – ск- прыметнікі.

1. Хваліўся ўслон, што (пан) роду ён.
2. У (беларус) вёсках з дзяцінства выхоўвалася пачуццё павагі, беражлівасці да хлеба.
3. Адной з жамчужын (беларус) архітэктуры па праву лічаць (Нясвіж) замак, які цудоўна захаваўся і да нашага часу.
4. Людзі прыкмячалі: калі ў першы (чэрвень) дзень лье дождж – увесь месяц будзе сухі.

Адказ.

1. Хваліўся ўслон, што панскага роду ён.
2. У беларускіх вёсках з дзяцінства выхоўвалася пачуццё павагі, беражлівасці да хлеба.
3. Адной з жамчужын беларускай архітэктуры па праву лічаць Нясвіжскі замак, які цудоўна захаваўся і да нашага часу.
4. Людзі прыкмячалі: калі ў першы чэрвеньскі дзень лье дождж – увесь месяц будзе сухі.

Правапіс -н-, -нн- у прыметніках

Спішы сказы, раскрываючы дужкі. Растлумач выбар н ці нн.

1. Грымоты з маланкаю на Іллю тлумачылі тым, што гэта сам прарок у вогне(н,нн)ай калясніцы раз’язджае па небе.
2. У некаторых хатах даўней мясцілася на покуці бажніца – драўля(н,нн)ая шафка або палічка.
3. Вадзя(н,нн)ы млын будавалі на беразе ракі.
4. Багач адзначаўся ў дні, якія стаяць блізка да асе(н,нн)яга раўнадзенства.
5. Беларусы заўсёды былі гасці(н,нн)ымі людзьмі.
6. Збан – высокая гліня(н,нн)ая пасудзіна для малака, смятаны, маслёнкі, сыроваткі.
7. Некалі амаль кожную хату аточвала прызба – земля(н,нн)ы насып.
8. Песе(н,нн)ая спадчына беларусаў надзвычай багатая.

Адказ.

1. Грымоты з маланкаю на Іллю тлумачылі тым, што гэта сам прарок у вогненнай калясніцы раз’язджае па небе.
2. У некаторых хатах даўней мясцілася на покуці бажніца – драўляная шафка або палічка.
3. Вадзяны млын будавалі на беразе ракі.
4. Багач адзначаўся ў дні, якія стаяць блізка да асенняга раўнадзенства.
5. Беларусы заўсёды былі гасціннымі людзьмі.
6. Збан – высокая гліняная пасудзіна для малака, смятаны, маслёнкі, сыроваткі.
7. Некалі амаль кожную хату аточвала прызба – земляны насып.
8. Песенная спадчына беларусаў надзвычай багатая.

Правапіс не (ня) з прыметнікамі

Выпішыце нумары сказаў, у якіх не (ня) з прыметнікамі пішацца: а) разам № … ; б) асобна № …

1. Вечна сонцу купацца ў лясных беларускіх крыніцах і (не, ня) ўрымслівай песні ў вечным паходзе звінець!
2. Шмат гора зведаў беларускі селянін на сваёй роднай (не, ня) ўрадлівай зямельцы, шчодра ўсеянай валунамі.
3. Чужбіна (не,ня) родная матка: хлеба не дасць.
4. Чырвоны кут (покуць) выконваў у сялянскай хаце ролю (не, ня) вялiчкай, прыблiжанай да чалавека копii храма.
5. Гора таму чалавеку, які трапіць у Кадукава балота — пагібель (не, ня) пазбежная.
6. У асяроддзі беларусаў да нашых дзён захавалася (не, ня) пісанае правіла абавязкова закрываць нанач калодзежы і посуд з вадой.

Адказ. а) разам № 1, 2, 4, 5, 6; б) асобна № 3.

Спіс  выкарыстанай літаратуры

1.  Сіпакоў, Я. Зялёны лісток на планеце зямля. Партрэт Беларусі / Я. Сіпакоў. – Мінск : Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2010. – 362 с.
2. Маляўка, М.А. Сядзіба або Хата з матчынай душою: абразкі, вершы / М.А. Маляўка . – Мінск : Юнацтва, 2002. – 143 с.
3. Лозка, А.Ю. Беларускі народны каляндар / А.Ю. Лозка. – Мінск : Полымя, 1993. – 205 с.
4.  Барыс, С.В. Сцежкамi дзядоў: народны быт беларусаў / С.В. Барыс. – Мiнск : Беларуская навука, 2015. – 294 с.
5. Ляўкоў, Э.А. Маўклівыя сведкі мінуўшчыны / Э.А. Ляўкоў. – Мінск : Навука і тэхніка, 1992. – 207 с.                          

Хандрыка Святлана Васільеўна, настаўнік беларускай мовы і літаратуры вышэйшай катэгорыі  ДУА “Сошненская сярэдняя школа” Пінскага раёна.